Drzewa i krzewy owocowe są nieodłącznym elementem ogrodów działkowych. Podstawowe znaczenie roślin sadowniczych wynika z tego, że są one źródłem zdrowych owoców przez wiele miesięcy w roku. Owoce zawierają witaminy, makro i mikroelementy oraz antyutleniacze, które powinny być stałym elementem codziennej diety. Owoce można przeznaczyć również na mrożonki i przetwory. Owoce pochodzące z działki są wolne od środków chemicznych, co jeszcze bardziej podkreśla ich wartości odżywcze.
Drzewa owocowe są roślinami wieloletnimi, rosną w tym samym miejscu w ogrodzie przez wiele lat. Dlatego też bardzo ważne jest właściwe zaplanowanie nasadzeń sadowniczych, prawidłowe przygotowania stanowiska oraz najlepszy wybór odmiany i podkładki. Bardzo duże znaczenie ma również jakość i zdrowotność zakupionego materiału szkółkarskiego, prawidłowe posadzenie rośliny, odpowiedniego stanowiska zasadzenia.
Planowanie części sadowniczych ogrodu
Część sadownicza działki, zwana kwaterą sadowniczą, zajmuje najczęściej około 1/3 powierzchni działki. W kwaterze sadowniczej powinny być uprawiane tylko drzewa i krzewy, natomiast pod drzewami można posiać trawę co podkreśli wypoczynkowy charakter tej części działki. W ciągu roku 1 osoba powinna spożywać około 90 kg. świeżych owoców. Aby zapewnić zapotrzebowanie rodziny na świeże owoce warto posadzić jabłonie, grusze, śliwy, wiśnie, czereśnie, brzoskwinie. Plony uzyskane z drzew owocowych uzupełniamy owocami: truskawek, poziomek, malin, borówki, porzeczek, agrestu, winorośli oraz jeżyn. Oczywiście ilość i dobór gatunków roślin sadowniczych będzie zależało od potrzeb i możliwości właściciela działki i jego rodziny oraz od powierzchni działki.
Wybór stanowiska
Bardzo dobrym stanowiskiem dla drzew owocowych i krzewów są miejsca słoneczne i osłonięte od wiatru. Warunki nasłonecznienia roślin sadowniczym będą zależały od odległości, w jakich je posadzimy. Odpowiednia rozstawa będzie zależała od gatunku i przyszłej formy korony. Aby zapewnić dobre warunki naświetlenia koron, rzędy drzew wyznaczamy w kierunku północ – południe. Borówka wysoka, aronia, potrzebują dobrze nasłonecznione stanowiska, natomiast porzeczka czerwona i biała oraz agrest znosi lekkie zaciemnienie. Nie sadzimy drzew i krzewów w zagłębieniach terenu, ponieważ występują zastoiska mrozowe.
Wymagania glebowe
Gleba jest środowiskiem, w którym rozwija się korzeń rośliny a od nich zależy wzrost i owocowanie całego drzewa. Ważnym czynnikiem warunkującym penetrację korzeni w glebie jest jej zwięzłość oraz wielkość przestworów glebowych. Na prawidłowy rozwój części nadziemnej i podziemnej drzew i korzeni maja wpływ również właściwości chemiczne gleby, PH i zawartość przyswajalnych składników pokarmowych. Pod uprawę drzew i krzewów owocowych nie nadają się gleby podmokłe, zlewne i zimne.
Rośliny sadownicze najlepiej rosną i owocują na glebach średnio zwięzłych, luźnych, ciepłych i próchniczych. Gleba dla roślin sadowniczych powinna mieć strukturę gruzełkowatą. Lekkie piaski są dla wiśni i brzoskwini. Na lekkich glinach lepiej będą rosły jabłonie, czereśnie i grusze. Na glebach wapiennych, rędzinach dobrze rosną śliwy. Bardzo kwaśnych i wilgotnych gleb wymaga borówka wysoka, żurawina. Bardzo wrażliwa na niedobór wody w glebie jest truskawka i borówka wysoka.
Przykładowe wymagania glebowe roślin sadowniczych:
Porzeczka, agrest PH – 5,5 – 6,0 poziom wody gruntowej (cm) 60-80
Malina PH – 5,5 – 6,5 —————————————70-80
Wiśnia PH – 5,8 – 7,1 —————————————— 150
Śliwa PH – 6,8 – 7,1 ————————————-100-120
Czereśnia karłowata PH – 6,8 – 7,1 ————————————-150-180
Brzoskwinia PH – 6,7 – 7,1 ————————————-100-120
Jabłoń podkładka karłowa PH – 6,2 – 6,7 —————————————— 150
Leszczyna PH – 6,8 – 7,1 ——————————————-120
Winorośl PH – 6,5 – 7,2 ————————————-200-250
Wybór materiału szkółkarskiego
Dobór podkładek
Mając małe powierzchnie na działce należy sadzić drzewa karłowate, niskopienne. Termin karłowień związany jest z siłą wzrostu drzew, która zależy od zastosowanej podkładki. Podkładka to ukorzeniona młoda roślina, którą uszlachetniamy odmianą szlachetną na drodze szczepienia lub okulizacji. W wyniku zrośnięcia się zrazu (szczepienie) lub oczka (okulizacji) z podkładką uzyskujemy drzewo szlachetne. Do produkcji drzewek owocowych szkółkarze stosują podkładki generatywne lub wegetatywne. Termin ,,niskopienne” jest związany z pojęciem wysokości pnia. Pierwsze piętro konarów i gałęzi powinno zaczynać się na wysokości 50-60 cm. od ziemi. Drzewa są łatwiejsze do pielęgnacji i zbiorów owoców, są mniej narażone na działanie silnego wiatru i mrozu oraz wcześniej wchodzą w okres owocowania, ponieważ szybciej tworzą korony.
Dobór podkładki dla roślin sadowniczych:
Jabłoń – podkładka generatywna Antonówka
Jabłoń – podkładka wegetatywna P22, M9, P60, M26, P2, P16, P14, A2, MM106
Grusza – podkładka generatywna Grusz Kaukaska typ Eliza, Belia, Doria
Grusza – podkładka wegetatywna Pigwa S1, MA
Śliwa – podkładka generatywna Ałycza typ: Agata, Anna, Amelia, Alina Wala, Węgierka, Wangenhemia
Czereśnia generatywna Czereśnia ptasia typ Alkavo
Czereśnia wegetatywna Czereśnia F12/1, Colt, Phla A, Phla B, Phla C, Gisela 5, Frutana- wstawka.
Wybór odmiany
Drzewa i krzewy uprawiane na działkach powinny charakteryzować się następującymi cechami:
Wybór podkładki na odmianę szlachetną
Podkładka ma wpływ na najważniejsze cechy gospodarcze drzewa i owoców odmiany szlachetnej.
Podkładki generatywne powodują silny wzrost drzew i ich późne wejście w owocowanie. Odmiany na nich uszlachetniane mają silniejszy system korzeniowy, co umożliwia uprawę na słabych glebach, są również bardziej odporne na mróz i żyją dłużej.
Podkładki wegetatywne są zarówno silnie rosnące jak i słabo rosnące. Podkładki słabo rosnące określamy często jako karłowe i półkarłowe. Dzięki słabej sile wzrostu drzewa na podkładkach karłowych osiągają małe rozmiary i można je sadzić w mniejszej rozstawie. Drzewa na podkładkach karłowych wcześniej wchodzą w okres owocowania.
Rodzaje materiału szkółkarskiego
Źródłem materiału szkółkarskiego drzew i krzewów owocowych powinny być punkty szkółkarskie, renomowane gospodarstwa szkółkarskie. Nie należy sadzić materiału niewiadomego pochodzenia.
W ofercie szkółkarskiej znajduje się materiał kwalifikowany i materiał CAC, jest sprawdzany w trakcie produkcji w szkółce przez komisje składającą się ze specjalistów powołanych przez Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasion (PIORiN)
W końcowym etapie kwalifikacji materiał szkółkarski zaopatrzony jest w etykiety koloru białego lub pomarańczowego. Na etykiecie zamieszczone są najważniejsze informacje o roślinie:
Pomarańczowy kolor etykiety świadczy o najwyższym stopniu zdrowotności, jest to materiał odwirusowany oznaczony jako vf – wolny od wirusów.
Materiał CAC oznacza materiał spełniający minimalne wymagania, które producent sam wprowadził do obrotu. Dla materiału CAC nie stosuje się statusów zdrowotności vf i vt oraz stopni kwalifikacji. Materiał ten często jest tańszy.
Wiek i rodzaje materiału szkółkarskiego
Materiał szkółkarski może być:
Materiał jednoroczny jest najczęściej oferowany w szkółkach i określony jako okulanty.
Drzewka takie są tańsze, łatwo przyjmują się po posadzeniu, mają mniejsze wymagania co do warunków sadzenia.
Materiał dwuletni dzięki wyższym parametrom jakościowym jest droższy i ma większe wymagania co do stanowiska. Drzewka dwuletnie muszą być rozgałęzione a krzewy silnie rozkrzewione.
Zalety drzewek dwuletnich:
Materiał trzyletni jest sprzedawany w pojemnikach z dobrym systemem korzennym. W doniczkach sprzedawany jest głównie materiał szkółkarski: borówki wysokiej i malin powtarzających.
Rodzaje materiału szkółkarskiego
Planowane rozstawy
Odpowiednia rozstawa będzie zależała od gatunku podkładki, warunków glebowych i przyszłej formy korony. Należy również pamiętać o regulaminie ROD w/g którego drzewa karłowate mogą być sadzone 2-3 metry, a silnie rosnące jak orzech włoski i czereśnia 5m od granicy działki.
Przykładowe rozstawy sadzenia drzew
Jabłoń
Podkładka karłowa: odmiana słabo rosnąca 3,5+1,5m
Podkładka karłowa: odmiana silnie rosnąca 3,5+2,0m
Podkładka półkarłowa: odmiana słabo rosnąca 4+2,0m
Podkładka silnie rosnąca: odmiana silnie rosnąca 4+2,5m
Podkładka silnie rosnąca: odmiana słabo rosnąca 5+3m
Podkładka silnie rosnąca: odmiana silnie rosnąca 6+4m
Grusza
Podkład o małej sile wzrostu: 3,5+1,5-2m Grusza Kaukaska
Podkład o średniej sile wzrostu: 4,0+2-2,5m Grusza Kaukaska
Podkład dużej sile wzrostu: 4,0+2,5-3m Grusza Kaukaska
Podkład o małej sile wzrostu: 3+1,25-1,75 Pigwa
Podkład o średniej sile wzrostu:4+1,5-2,0m Pigwa
Podkład o dużej sile wzrostu: 4+1,75-2,25 Pigwa
Śliwa
Gatunek: Ałycza – rozstawa – 3,5-4+2,3m
Gatunek: Węgierka – rozstawa – 3,5+1,0m
Wiśnia
Gatunek: Antypka – rozstawa – 4+2,5m
Gatunek: Czereśnia Ptasia – rozstawa – 5+3m
Brzoskwinia
Rozstawa – 4,5+2,5-3,5m
Morela
Rozstawa – 5+4m
Zmęczenie gleby
Zmęczenie gleby zwane chorobą replantacji występuje w uprawie po sobie tego samego gatunku. Jeżeli w tym samy miejscu posadzimy śliwę po śliwie, albo truskawkę po truskawce możemy zaobserwować osłabienie wzrostu (o 15-25%) międzywięźli, chlorotyczne przebarwienia liści i ich drobnienie a nawet zasychanie drzew. W uprawie śliw po sobie wzrasta ryzyko przeniesienia szarki ze starych korzeni na nowe. Taka groźba przeniesienia szarki występuje również w brzoskwini i moreli. Najbardziej wrażliwe na skutki uprawy po sobie są: brzoskwinie, czereśnie, jabłonie, truskawki. Aby ograniczyć zjawisko choroby replantacji można wymienić glebę w miejscu sadzenia drzew; można wymieszać podłoże w miejscu sadzenia drzewa; można wymieszać podłoże w dołach do sadzenia z substratem torfowym lub kompostem; można też w czasie sadzenia zastosować fosforan amonowy w ilości 1g na 1 litr gleby. Drzewa posadzone w warunkach choroby replantacji powinny być obficie podlewane i dokarmiane dolistnie, np. cynkiem ,oraz wskazane jest stosowanie po posadzeniu ściółek organicznych: obornik, trociny, kora sosnowa.
Przygotowanie gleby pod drzewa i krzewy owocowe
Przygotowanie gleby należy rozpocząć co najmniej rok wcześniej.
Przygotowanie gleby polega na:
Pobranie próbki gleby powinno być pierwszą czynnością wykonaną w ramach przygotowania gleby pod rośliny sadownicze. Próbki gleby przed zakładaniem kwatery sadowniczej pobiera się późną wiosną z losowo wybranych miejsc z warstwy ornej 0-20cm i pod ornej 21-40cm.
Każdy gatunek ma określone wymagania dotyczące pH gleby. Właściwe pH gleby ma ogromy wpływ na pobieranie przez system korzenny składników pokarmowych. Większość składników pokarmowych jest najlepiej przyswajalna przy lekko kwaśnym odczynie gleby i pH 5,5 – 6,7 z wyjątkiem borówki i żurawiny. Rośliny sadownicze wymagają pH w zakresie 5,5 – 7,1; większość gleb ma niski ph i odczyn zbyt kwaśny. Przy niskim pH utrudnione jest pobieranie potasu oraz wzrasta gwałtownie zawartość aktywnych jonów glinu i magnezu, które mogą być toksyczne dla korzeni. Gleby takie należy zwapnować wapnem magnezowym. Orientacyjne dawki wapna magnezowego wynoszą 10-30 kg na 100m2
Bardzo ważną rolę we właściwym przygotowaniu gleby przed sadzeniem drzew i krzewów owocowych pełnią rośliny na nawozie zielonym.
Zalety nawozów zielonych:
Pomocne przy ograniczaniu skutków choroby replantacji jest nawożenie obornikiem w dawce 400 kg, lub kompostem od 600-800kg na 100m2.
Nawożenie mineralne przed sadzeniem drzew powinno być wykonane na podstawie wyniku analizy chemicznej gleby.
Orientacyjne dawki czystego składnika wynoszą 1,5-3kg K2O i 2-3kg P2O5 na 100m2
W przeliczeniu na nawóz dawki te wynoszą:
Sadzenie drzew i krzewów owocowych
Termin sadzenia
Drzewka i krzewy możemy sadzić jesienią lub wiosną, powinny być wykopane w szkółkach w połowie października. Jesień to dobra pora na sadzenie porzeczek, agrestu i malin, natomiast we wrześniu można sadzić krzewy borówki wysokiej. Wadą terminu jesiennego jest ryzyko przemarznięcia młodych drzewek, zwłaszcza odmian ciepłolubnych. Dlatego brzoskwinie, morele, czereśnie lepiej sadzić na wiosnę. Jesienią mamy bogatszą ofertę materiału ściółkowego oraz lepsze warunki wilgotnościowe ułatwiające przyjęcie się rośliny po posadzeniu. Podczas ciepłej i długotrwałej jesieni, korzenie zregenerują się przed zimą, dzięki temu wiosną szybciej zaczną pobierać wodę i składniki pokarmowe. Wzrost korzeni odbywa się do czasu, gdy temperatura gleby spadnie poniżej 4°C. Sadząc wiosną nie narażamy rośliny na uszkodzenia spowodowane niskimi temperaturami. Należy sadzić jak najszybciej jak tylko pozwala pogoda (najlepiej od 15.03. do końca marca). Zakupione drzewka i krzewy należy jak najszybciej i ostrożnie przetransportować na działkę i posadzić. W sytuacji, gdy nie możemy ich od razu posadzić, należy obsypać je ziemią lub trocinami i obficie podlać. Jest to jednak zabezpieczenie na kilka dni. Jeżeli kupimy drzewka i krzewy w jesieni z zamiarem posadzenia wiosną wtedy należy zadołować je zabezpieczając przed wyschnięciem, mrozem i gryzoniami. Wiązki drzewek i krzewów dołujemy w miejscu zacienionym od północnej stron altany w bruździe głębokości 40-50 cm, gdzie nie zalega woda. Rośliny ustawiamy lekko pochylone w stronę południa, co chroni drzewka przed nagrzewaniem się. Korzenie należy przysypać ziemią, piaskiem lub trocinami do wysokości około 10 cm w miejscu okulizacji.
Zadołowane drzewka należy dobrze podlać wodą, aby ziemia dokładnie wypełniła przestrzeń wokół korzeni. Najczęściej działkowcy sadzą drzewka bezpośrednio po zakupie jest to najlepsze rozwiązanie.
Technika sadzenia
Drzewka owocowe przed sadzeniem oglądamy, korzenie , które są nadłamane lub zbyt długie przekraczające rozmiary dołka ewentualnie skracamy. W wyznaczonych miejscach kopiemy szpadlem dołki na głębokość około 30 cm i szerokości 30-40 cm. Podczas kopania wierzchnią warstwę (tzw. orna), do głębokości 20 cm, jako lepszą odkładamy na jedną stronę natomiast glebę z głębszej warstwy na drugą stronę. Z wierzchniej warstwy gleby usypujemy kopczyk, na który stawiamy drzewko. Rozłożone korzenie przysypujemy glebą z warstwy podornej. Na gorszych glebach do obsypywania korzeni wykorzystujemy przesianą ziemię kompostową lub mieszankę ziemi z torfem lub obornikiem. Szyjka korzeniowa powinna być umieszczona 8 cm poniżej powierzchni gruntu. Podczas zasypywania korzeni trzeba lekko potrząsnąć drzewkiem wykonując pionowe ruchy, aby ziemia wypełniła wolne przestrzenie między korzeniami. Jednocześnie zwracamy uwagę na głębokość sadzenia. Drzewka sadzimy 5 cm głębiej niż rosły w szkółkach, aby miejsca okulizacji było 15 cm nad ziemią. Po zasypaniu dołka można delikatnie udeptać glebę wokół pnia. Po posadzeniu wykonujemy wokół pnia misę o średnicy 60 cm co ułatwi gromadzenie wody. Jednorazowo podlewamy posadzone drzewko około 5-10 L wody.
Przy sadzeniu jesiennym w zimniejszych rejonach należy usypać powyżej miejsca kopczyk wysokości 30 cm z ziemi wokół pnia, sięgający powyżej miejsca okulizacji. Na wiosnę kopczyk rozgarniamy.
Krzewy owocowe sadzimy wg takich samych zasad jak drzewka, ale głębiej 5-10 cm niż rosły w szkółkach. Tak posadzone krzewy porzeczki i agrestu będą się lepiej rozkrzewiać.
Pielęgnacja po posadzeniu
Do standardowych zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych na świeżo posadzonych drzewach i krzewach należy: obfite i regularne podlewanie wiosną oraz w sezonie wegetatywnym w okresie niedoboru opadów atmosferycznych.
Systematycznego podlewania wymagają posadzone sadzonki truskawek. Bardzo wrażliwe na suszę są krzewy borówki wysokiej i drzewka na podkładach karłowych z powodu płytkiego systemu korzennego. Po jesiennym sadzeniu warto zabezpieczyć drzewka przed mrozami oraz zającami a nawet sarnami. Ochronę przed mrozem stanowi usypany kopczyk oraz chochoł ze słomy lub owinięcie papierem. W celu zabezpieczenia przed zwierzyną łowną można opryskać drzewka środkami odstraszającymi zwierzynę lub założyć na pniu osłonki z siatki plastikowej. Wszystkie posadzone drzewa i krzewy należy wiosną przyciąć oraz przywiązać do podpór z palików. Jak tylko rośliny się ukorzenią i rozpoczną wegetację, należy je zasilić azotem w dawce 10g czystego N na 10m2. W promieniu wokół roślin, czyli 15g N na drzewko co oznacz 30g mocznika.
Cięcie po sadzeniu
Cięcie po sadzeniu wykonujemy wczesna wioną. Celem cięcia po posadzeniu jest przywrócenie równowagi, pomiędzy uszkodzonym systemem korzennym a rozbudowaną częścią nadziemną. Cięcie po sadzeniu jest też początkiem formowania korony.
Jabłonie, grusze, czereśnie i śliwy należy prowadzić w formie korony wrzecionowej.
Drzewko nierozgałęzione przycinamy na wysokości 50-90 cm od ziemi.
Po takim cięciu pędy pojawiają się na wysokości 50-70 cm czyli takiej, jaka jest wymagana dla drzewek niskopiennych.
Posadzone drzewka rozgałęzione skracamy 20-40 cm nad ostatnim rozgałęzieniem, usuwamy pędy boczne rosnące do wysokości 50 cm nad ziemię, a także widlaste i rosnące pod ostrym kontem. Pozostawiamy 3-7 pędów osadzonych poziomo i wyrastających od przewodnika pod katem prostym i skracamy je na 1/4 – 1/3 długości. Bardzo silnego cięcia po posadzeniu wymagają wiśnie i brzoskwinie. W wiśni przewodnik skracamy lekko, a wszystkie pędy boczne nad 1-2 pąkiem od nasady. U brzoskwini, planując koronę kotłową przewodnik skracamy 60 cm nad ziemią i usuwamy pędy rosnące do 40 cm nad ziemią.
Aby uformować koronę wrzecionową, drzewko brzoskwini po posadzeniu przycinamy na wysokości 80 cm a pędy boczne skracamy o 1/3 długości.
Posadzone jedno lub dwupędowe krzewy porzeczek i agrestu skracamy nad drugim -trzecim pąkiem od ziemi, a krzewy kilkupędowe wycinamy nad pierwszym pąkiem.
Maliny przycinamy po posadzeniu tuż nad ziemią. Jeżeli posadzimy drzewa i krzewy dwuletnie, należy usunąć pąki kwiatowe, ponieważ owocowanie w roku sadzenia bardzo osłabia wzrost wegetatywny młodych roślin i plonowanie w latach następnych. Drzewka na podkładach słabo rosnących powinny być prowadzone przy trwałych podporach zaraz po posadzeniu.
Paliki mają trawle wspierać drzewko, zabezpieczyć przed wyłamaniem i ułatwić jego formowanie. Paliki o dł. 2,5m i grubości 6-8 cm powinny być wykonane z drewna sosnowego lub świerkowego; wbijamy je na głębokość 0,5 m od strony najczęściej wiejących wiatrów, 10-15 cm od drzewka.
Aby nie uszkodzić kruchych korzeni drzewek na podkładach karłowych (M9. Pigwa) lepiej wbić palik na dno dołka tuż przed sadzeniem drzewek.
Ogólne zasady sadzenia drzew i krzewów owocowych
Polski Związek Działkowców
Stowarzyszenie Ogrodowe
Okręg w Elblągu